Ewolucja i zagadnienia psychologii konia

Autor: Dr Zenon Podstawski

EWOLUCJA

Hyracotherium (Eohippus)

60 do 40 milionów lat temu, w Ameryce Północnej i Eurazji.

• wys. w kłębie od 25 cm do 40 cm
• długość około 60 cm.
• pięciopalczaste kończyny przednie, ale masa ciała opierała się na 4 palcach,
• piąty palec, szczątkowy.
• w kończynie tylnej tylko 3 palce, dwa boczne w stanie szczątkowym, słabo widoczne spod skóry.

 

 

 

Hyracotherium – środowisko: las - pożywienie: liście, drobne zielone pędy.

Mesohippus (gr. półkoń)

• 35 mln lat temu, Ameryka Północna, tereny stanów Nebraska i Dakota.
• większy od swoich przodków (od 60 do 90 cm w kłębie).
• trzy palce na każdej kończynie, największy – środkowy zakończony prymitywnym kopytem.
• większa i dłuższa czaszka, oczy przesunięte do tyłu, wydłużone nogi i zmienione uzębienie zmianie nie uległa jedynie dieta.

Merychippus

• od 35 do 11 milionów lat temu.
• opuścił las - stepy, obfite w tamtych czasach w pastwiska, pierwszy trawożerny,
• około 1 metra wysokości,
• kształt czaszki przypominający współczesnego konia.
• nogi zakończone pojedynczym palcem przechodzącym w kopyto.

Pliohippus

• żył przed około 6 milionami lat,
• wzrostu kuca- około120cm,
• wykształcone kopyta.

 

 

 

Equus

• żył przed około 2 do 1 miliona lat temu.
• pierwszy z prawdziwych koni.
• od niego pochodzą: osioł, zebra i koń domowy.

Trzeciorzęd – miocen, około 25 – 11 mln lat temu, doszło do zmniejszenia wilgotności i ochłodzenie klimatu:

• Lasy tropikalne – powierzchnia ograniczona,
• Lasy mieszane, stepy, sawanny – zwiększenie powierzchni
• Podłoże – twarde, ale elastyczne, porośnięte roślinnością trawiastą.
  • Następowało powolne przystosowanie do szybkiego poruszania po twardym podłożu na dużych odległościach.
  • Zwiększająca się masa ciała była sygnałem inicjującym zmiany w układzie szkieletowym
  • Zmieniała się również wielkość i kształt kończyn, stawów.
  • Kształtowała się psychika koni
  • Inne przystosowania np. konie baszkirskie, selekcja ogierów, koni na ubój, w zdobywaniu pokarmu.

Psychologia

Psychologia (od Psyche = dusza, i λόγος logos = słowo, myśl, rozumowanie)

nauka badająca mechanizmy i prawa rządzące psychiką oraz zachowaniami.

Psychologia jako nauka dotyczy ludzi, ale mówi się również o psychologii zwierząt (czyli zoopsychologii), chociaż zachowaniem się zwierząt zajmuje się także dziedzina biologii – etologia.

W rozwoju ewolucyjnym cechy psychiczne i fizyczne wzajemnie się dopełniały.

Procesy te zgodnie z prawem selekcji naturalnej współdecydowały o przetrwaniu gatunku.

W drodze ewolucji wykształciły się strategie przetrwania:

• Koń, „czegoś uniknąć” – inteligencja koni rozwijała się w kierunku skutecznego unikania (koń dla smakołyku zrobi niewiele rzeczy, koń nie demonstruje emocji tak jak pies, nie manifestuje bólu), rola zmysłów.
• Pies, „coś zdobyć” – skuteczne zdobywanie (pies dla smakołyku zrobi prawie wszystko)

Charakter i temperament

Cechy zachowania koni kształtowane były pod wpływem czynników genetycznych i środowiskowych, są trwałe i charakterystyczne dla jednostki. 

Charakter i temperament należą do indywidualnych cech koni.

• Charakter to zespół cech psychicznych właściwych danemu koniowi, w pewnym stopniu uwarunkowany genetycznie (ma elementy wrodzone: łagodność, gwałtowność, łatwość, trudność, dobroć, złość), ale w dużym stopniu jest kształtowany przez człowieka, począwszy od pierwszych chwil po urodzeniu, charakter kształtuje się pod wpływem środowiska.

Temperament

Temperament: jest uwarunkowany genetycznie i wskazuje na funkcjonowanie układu nerwowego

Temperament, czyli osobowość konia (koniobowość), można ogólnie podzielić na cztery podstawowe typy:

• typ silny, ruchliwy, zrównoważony,
• typ silny, powolny, zrównoważony,
• typ silny, niezrównoważony,
• typ o słabych procesach nerwowych

Typy temperamentów: 

1. Typ silny, ruchliwy, zrównoważony (sangwinik) – konie tego typu szybko się uczą i wytrzymują duże obciążenia. Konie te są bardzo bystre, z uwagi na to , że robią szybkie postępy łatwo je przetrenować. 
2. Typ silny, powolny, zrównoważony (flegmatyk) – konie tego typu powoli się uczą, ale kiedy już osiągniemy pożądaną reakcję jest ona bardzo trwała.  Nowe sytuacje wywołują u tych koni pobudzenie, dlatego uważane są za płochliwe. W treningu tych koni absolutnie nie wolno stosować przemocy oraz należy pamiętać o stopniowym wprowadzaniu zmian.
3. Typ silny, niezrównoważony (choleryk) – u tych koni procesy pobudzenia dominują nad procesami hamownia. W treningu takich koni bardzo dobrze sprawdza się monotonna praca, ponieważ je uspokaja. Konie tego typu doskonale sprowadzają się np. w z rozgrywkach w konkursach skoków przez przeszkody, gdzie można wykorzystać możliwość dodatkowego pobudzenia. 
4. Typ o słabych procesach nerwowych (melancholik) – są to bardzo niestabilne i bardzo trudne do treningu konie. Wypracowane odruchy warunkowe są  nietrwałe, a zachowania nieprzewidywalne.  Taki typ układu nerwowego to największa wada koni użytkowych.

• Zazwyczaj u koni występują różne formy pośrednie temperamentów.
• Temperament nie podlega zmianom w ciągu życia zwierzęcia.

Charakter

Charakter: jest trwały i wynika z doświadczeń, doznań i wrażeń.

Cechy charakteru rzutujące na użytkowanie koni  to: 

• - nieufność – koń wycofuje się z kontaktu z jeźdźcem, usztywnia się, unika nowych sytuacji. Przyczyną często jest stawianie koniowi wygórowanych wymagań, co prowadzi do sytuacji wyuczonej bezradności, 

• - bojaźliwość – koń reaguje na nowe bodźce z przesadnym lękiem. Przyczyną wystąpienia takiej cechy jest zbyt silne, niewłaściwe karanie,

• -złośliwość – koń kwestionuje dominację człowieka, jest agresywny. Przyczyną jest niekonsekwentne postępowanie i niezdecydowana postawa człowieka, 

• - leniwość – koń ma spowolnione ruchy, jest apatyczny, wiecznie zmęczony. Przyczyną jest brak lub utrata motywacji, dzieje się tak w sytuacjach, gdy nie ma pozytywnego wzmocnienia podczas wysiłku.

• -odwaga – koń bez oporu wchodzi w nowe sytuacje, rzadko odczuwa lęk. Przyczyną  jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, brak negatywnych doświadczeń ze strony człowieka. 
• - pilność – koń chętnie podejmuje wysiłek, wytrwale wykonuje ruch, samowolnie nie przerywa wysiłku. Przyczyna jest umiejętne stosowanie pozytywnego wzmocnienia, nagradzanie w odpowiednim momencie. 
• - ufność – koń zachowuje w nowych sytuacjach dobry kontakt z człowiekiem, podczas nowego zadania nie usztywnia się, nie ma reakcji obronnych. Przyczyną jest brak negatywnych skojarzeń z człowiekiem 
• -posłuszeństwo – koń bez oporu wykonuje polecenia, nie podważa dominującej pozycji człowieka. Przyczyną jest konsekwentne podtrzymywanie hierarchii.

Doświadczenie i wiedza dotycząca powiązania temperamentu i charakteru u koni, pozwalają racjonalnie i efektywnie prowadzić trening.

Nieznajomość tych związków może sprawić, że trening nie rozwinie w pełni możliwości konia, a co gorsza doprowadzi do stworzenia niestabilnego i niebezpiecznego  zwierzęcia.

NAŁOGI i NAROWY

Niewłaściwie postępowanie z końmi – nieuzasadnione karanie, agresja, błędy w utrzymaniu powodują wykształcenie u koni różnych nałogów i narowów.

Nałogi

Nałogi, są to nieprawidłowe przyzwyczajenia, które powstają w wyniki braku ruchu, towarzystwa, itp., czyli w wyniku niewłaściwych warunków utrzymania. Najczęściej spotykane nałogi to:

• Łykawość: koń opierając się siekaczami o jakąś twardą krawędź (żłób, krawędź boksu), formuje kęs powietrza i łyka go z charakterystycznym nieprzyjemnym odgłosem.
• Łykawość jest wadą zwrotną, co oznacza, że jeśli przy kupnie konia nie zaznaczono, że koń jest łykawy to kupujący ma prawo w ciągu dwóch tygodni zwrócić go i zarządzać zwrotu pieniędzy. Skłonność do łykawości może być dziedziczna. 
• Łykawość prowadzi do nieprawidłowego starcia powierzchni zębów siecznych, a dostające się do przewodu pokarmowego powietrze może powodować wzdęcia i kolki. Najczęściej konie łykają „ z podparcia”, „z powietrza”

Zapobieganie łykawości:

• usunięcie z otoczenia konia przedmiotów, o które mógł się opierać przy tej czynności.
• stosuje się smarowanie krawędzi dziegdziem, lub inną substancją o nieprzyjemnym smaku bądź zapachu.
• różnego rodzaju zabawki umieszczane w boksie,
• zakładanie specjalnego paska uciskającego przełyk,
• stosowanie wędzidła w kształcie rurki z otworami.

Najważniejsze jest jednak zapewnienie koniowi jak największej ilości ruchu i towarzystwa innych koni.

Tkanie: polega na przestępowaniu z nogi na nogę przy jednoczesnych wahadłowych ruchach głowy i szyi.

Prowadzi to do przedwczesnego i nieprawidłowego zużycia przednich kończyn.

Metodą walki z tkaniem jest: jest ruch na świeżym powietrzu. 

Wędrowanie: objawia się nieustannym krążeniem po boksie.

Skutki tego nałogu są podobne jak przy tkaniu.

Można próbować przestawić wędrującego konia na stanowisko, jednak przede wszystkim należy zapewnić koniowi jak najwięcej swobodnego ruchu.

Narowy

NAROWY, to nieprawidłowe zachowania powstające w wyniku złego obchodzenia się z końmi.

Narowy, bardziej niż nałogi utrudniają obsługę koni i współpracę; niektóre wręcz są niebezpieczne dla człowieka.

• złośliwość: objawia się kopaniem i gryzieniem.

Spowodowana jest na ogół brutalnym obchodzeniem się z koniem, ale możliwa jest też złośliwość wrodzona (zawsze powoduje eliminację z hodowli).

inne narowy:

• niepodawanie nóg do czyszczenia
• niechęć do zakładania siodła
• przyciskanie człowieka do ściany boksu
• kładzenie się przy podciąganiu popręgu
• wspinanie (stawanie dęba)
• brykanie

Termin „psychologia treningu koni” obejmuje psychologiczne mechanizmy regulacji funkcji organizmu rozpatrywane w aspekcie pracy z koniem - treningu, stosowanych metod, adaptacji do zwiększonego wysiłku i dobrostanu.

Zwierzęta szybko uczą się rozpoznawać mające nastąpić bodźce awersyjne

To bodziec lub sytuacja, wywołująca ból lub inne nieprzyjemne odczucia zarówno fizyczne jak i psychiczne.

Zależnie od rodzaju bodźca nieprzyjemnego poddawane eksperymentowi organizmy reagują różnie.

Reakcją na:

uwięzienie - jest szarpanie i gwałtowne ruchy w klatce,

ból miejscowy - uniesienie kończyny, odsunięcie całego ciała lub jego fragmentu,

dmuchanie w ucho – strzepywanie uchem i odwracanie głowy,

Bodźce te szybko się warunkują i trudno wygasają

Ciągłe oddziaływanie tych bodźców prowadzi do:

• Oczekiwanie na awersyjny bodziec jest bardziej stresogenne niż sam bodziec. W tych warunkach szkolenie jest utrudnione. Koń szuka sposobów unikania tego bodźca (lub sposobów redukcji siły jego oddziaływania).
  • Problem ten występuje na wszystkich etapach zaawansowania jeździeckiego.
  • Skuteczne postępowanie to usuwanie przyczyn a nie zwalczanie objawów.
• Równolegle z bodźcami poprzedzającymi wystąpienie bodźców awersyjnych warunkują się emocje

Warunkowanie emocji

Koń emocjonalnie reaguje na bodźce zapowiadające wystąpienie awersyjnego bodźca, tj. na bodźce wyuczone poprzedzające zdarzenie. (naturalny odruch uprzedzania zdarzenia i przygotowania się do zdarzenia)

Emocje:

pierwotny program przetwarzania informacji i organizacji wysiłku (emocja + motoryka = sukces przetrwania) (Cosmides i in. 2005; Lewenson i in. 1990; Goleman. 2007)

Fizjologiczne ścieżki urzeczywistniania wysiłku;

• strach - unik, ucieczka, wycofanie się;
• złość/gniew - agresja, atak, konfrontacja;
• smutek/żal - bezradność, obniżona aktywność ruchowa.

Emocja decyduje o wydolności motorycznej.

Trening koni musi uwzględniać psychologiczne mechanizmy regulacji funkcji organizmu - I. F. Bobylew

I. F. Bobylew (Przewodniczący Komisji Weterynaryjnej FEI (1966 - 1991) Członek Biura FEI (1971 - 1991) Honorowy Członek Biura FEI (1991 - 2000) )

• Psychicznie uciążliwy, stresogenny trening wyczerpuje organizm i hamuje rozwój jego biologicznych możliwości
• Stan psychiczny zwierząt wpływa na przebieg procesów adaptacji do zwiększonego wysiłku

Koń powinien kończyć trening bez bagażu negatywnych doświadczeń. - Marcel Willems

Marcel Willems: Holenderski trener i zawodnik Specjalizuje się w treningu młodych koni (I i IV miejsca w MŚ Młodych Koni w Lanaken). W przeszłości członek Kadry Młodzieżowej Holandii. Współpracuje z holenderskim jeźdźcem J.Lansinkiem. Trener-selekcjoner koni KWPN.

• Należy rozważyć, czy dla danego konia jest lepszy trening, np. 20 minutowy dwa razy dziennie, czy jeden 40 minutowy.
• Uwaga dla gospodarzy toru Z punktu widzenia przyszłych efektów szkoleniowych jak i dobra koni, łatwe/przyjemne dla koni parcoursy są ich zaletą a trudne ich wadą

„Problemy z pyskiem konia tworzą jeźdźcy, nie konie” - Jerzy Krukowski

Jerzy Krukowski :Aktualny mistrz Polski w WKKW Wielokrotny medalista, członek Kadry Narodowej Polski. Ponad 15 lat trenował w klubach jeździeckich w Niemczech oraz Anglii. Tam zapoznał się ze szkołą nowozelandzką (wnosiła więcej lekkości i pozostawiała koniom więcej swobody).

• Koń, który boi się o pysk, koncentruje się na sposobach unikania przykrości, a nie na wykonywanym ćwiczeniu.
• Wzmacnianie „złej ręki” patentami jest bezcelowe. Lepiej poprawić pracę ręki niż pogłębiać deficyt porozumienia.
• Podstawą doskonalenia techniki skoku jest trening bez bodźców bólowych w pysku (w tym również tych przypadkowych na krosie).
• Obawa konia o pysk powoduje, że koncentruje się on na sposobach unikania bólu, a nie na oddawanym skoku.

Jos Lansink

.Jos Lansink: Holenderski jeździec i trener W 1992 zdobył zespołowo w skokach złoty medal na Olimpiadzie w Barcelonie. Od 2001 reprezentuje barwy Belgii. W 2006 zdobył w skokach tytuł mistrza świata. Konsultacje skokowe Fundacja Horse Sport, Aromer, 24 - 25.03.2014

• Nie walcz z koniem. W walce koń przestaje współpracować.
  (Koń negatywnie kojarzy trening. W walce zwalczasz niepożądane reakcje, które sam wywołujesz) „
• Koń jest silniejszy, więc bądź mądrzejszy”

Amber Batson

Amber Batson : Lekarz weterynarii i behawiorysta. Ukończyła Royal Veterinary College w Londynie oraz pięcioletnie studia zachowań i dobrostanu zwierząt. Prowadzi szkolenia, zwraca uwagę na konieczność znajomości psychiki zwierząt w praktyce i profilaktyce wet

• „Jeżeli zaczynamy z poziomu lęku to proces uczenia się będzie wolniejszy”.
• Wśród zwierząt domowych koń najszybciej się uczy. Brak tej zdolności uniemożliwiłoby przetrwanie”. R. Miller,
• To zależy od nas czego, koń się uczy.