fot. M. Kościelny

WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE REGIONÓW UCZESTNICZĄCYCH
W PROJEKCIE

 

RZEKA WISŁOK I DOLINA GÓRNEGO WISŁOKA

Tereny wykorzystywane przez ZD IZ PIB Odrzechowa do hodowli koni huculskich i bydła simetalskiego ciągną się na południe wzdłuż górnego biugu rzeki Wisłok. Jest to rzeka górska, o wartkim biegu, skalistym podłożu i licznymi przełomami. (mapka)

Rzeka Wisłok

Wypływa na wysokości 770 m n.p.m. k z góry Kanasiówka (823 m n.p.m.) w Beskidzie Niskim na granicy ze Słowacją. Dalej wije się pomiędzy pagórami Beskidu Niskiego, złobiąc zbudowane z miekkich skał osadowych zwanych fliszem karpackim podłoże. Flisz karpacki to najczęściej naprzemiennie ułożone ławice zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych.

Wisłok przepływa między wzgórzami Beskidu Niskiego, Pogórza Bukowskiego, Dołów Jasielskich i Pogórza Dynowskiego. Jest największym lewobrzeżnym dopływem Sanu, o całkowitej powierzchni dorzecza 3540 km2 i długości 220 km, jedną z najważniejszych rzek Podkarpacia.

Górny bieg Wisłoka

Wisłok w swoim górnym biegu o długości 32 km do cofki zapory w Sieniawie wiedzie przez zalesione górzyste tereny, wyludnione w czasie Akcji „Wisła”. Dopiero w 1968 r. osiedlili się tutaj w trzech miejscowościach (Wisłoczek, Puławy Górne i Puławy Dolne) przybysze z Zaolzia.

Stopień przekształcenia środowiska przyrodniczego doliny można uznać za niewielki. Na brzegach potoków nadal jednak widoczne są pozostałości licznych wsi łemkowskich oraz drzewostanów przydomowych i cmentarnych.

Najbardziej malowniczy odcinek przebiega u podnóża pasma Bukowicy, na którym znajduje się florystyczny rezerwat „Bukowica” z fragmentami zespołu leśnego buczyny karpackiej. Jest to najwspanialszy przykład pierwotnej przyrody Beskidu Niskiego oraz pomnikowych jodeł. Spotyka się tu wiekowe, niemal pierwotne knieje.

Również bardzo cenne są łęgi jesionowe, występujące na żyznych glebach nadrzecznych, głównie w rejonie Puław Dolnych.

Poniżej Wisłoka Wielkiego, Wernejówki, Puław Dolnych, Rudawki Rymanowskiej rzeka wytworzyła kilka przełomów strukturalnych.

fot. M. Kościelny

Powstały wspaniałe wodospady na jej dopływach, w tym najpiękniejszy i najbardziej znany – w miejscowości Wisłoczek. Okazałe przełomy Wisłok tworzy między innymi w Wernejówce, Puławach i Rudawce Rymanowskiej. W tej ostatniej znajduje sie okazała, niesamowita Ściana Olzy i potęzny Jar Wisłoka. Ściana Olzy to największą w polskich Karpatach odkrywka łupków menilitowych. Na odsłoniętych ścianach skalnych doliny w rejonie Rudawki Rymanowskiej widoczne są wykwity siarki oraz występują niewielkie samowypływy ropy naftowej.

fot. M. Kościelny

Dolinę rzeki w rejonie Rudawki Rymanowskiej należy zaliczyć do najpiękniejszych w skali europejskiej. Wojewoda Podkarpacki podjął wprawdzie działania w celu objęcia ochroną rezerwatową niewielkiego fragmentu prawego brzegu rzeki, lecz dotychczas nie utworzono rezerwatu.

fot. M. Kościelny

W Rudawce Rymanowskiej zostały odkryte w latach 60. złoża wód geotermalnych i gazu ziemnego. W połączeniu ze wspaniałą przyrodą i klimatem, teren ten posiada doskonałe warunki do utworzenia uzdrowiska.

fot. M. Kościelny

Rzeka do cofki zbiornika w Sieniawie jest w niewielkim stopniu przekształcona przez człowieka. Jeszcze w latach 60. licznie zasiedlały ją m.in. małże, rak szlachetny i pstrąg potokowy. Zwierzęta te zostały jednak wyniszczone w latach 70. zanieczyszczeniami odprowadzanymi z PGR Moszczaniec i gospodarstw rolnych. Obecnie w rzece dominuje kleń i okoń. Pstrąg potokowy występuje sporadycznie. Jakość wody w rzece po upadku PGR-ów uległa radykalnej poprawie.Zaczyna pojawiać się rak szlachetny.

fot. M. Kościelny

W dolinie rzeki również zwierzęta lądowe znajdują dogodne siedliska do bytowania. Występują tu jelenie, sarny, dziki, niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, wydry, bobry. Gnieździ się tam orlik krzykliwy i puchacz, zalatują orły przednie i puszczyk uralski. Na obszarach łąkowych licznie występuje myszołów zwyczajny, nad wodą bytują pluszcze, na łakach złychac derkacze. Jest to teren jeszcze przyrodniczo niedoceniany i niedostatecznie zbadany – szczególnie dotyczy to zwierząt bezkręgowych.

fot. M. Kościelny

Zbiornik w Sieniawie

Dalej W Sieniawie k. Beska Wisłok zastał zatrzymany w latach 1971-78 wybudowaną zaporą betonową o długości 174 m i wysokości maksymalnej 38 m. Korona zapory poprowadzono drogę do Bukowska. W efekcie powstał zbiornik retencyjny o powierzchni maksymalnej 131 hektarów, długości 4 km.

fot. M. Kościelny

Jar Wisłoka w Mymoniu

Poniżej zapory w kierunku północnym rzeka tworzy przepiękną dolinę zwaną Jarem Wisłoka. Na odcinku kilku kilometrów do miejscowości Besko rzekę otaczają pionowe ściany zboczy wysokich na 60 m porośnięte drzewami. Na końcu jaru w miejscowości Mymoń rzekę przegradza próg wybudowany dla nieczynnego już, powstałego w 1938r tartaku wodnego.

Ochrona

Duże zróżnicowanie pod względem krajobrazowym i cenne walory przyrodnicze powodują, że znaczna część obszaru zlewni Wisłoka objęta jest ochroną prawną. Górna zlewnia przynależy do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, a fragment obszaru źródłowego objęty jest ochroną w ramach Jaśliskiego Parku Krajobrazowego. Poszczególne odcinki Wisłoka są objęte ochroną unijną leżąc na obszarach Natura 2000. Dla zachowania tych ciekawych terenów w niezmienionym stanie Czynione sa starania objecia ochrona prawną całego obszaru górnego Wisłoka. Trwają też prace nad powstaniem "geoparku" czyli Parku geologicznego. W jego ramach oprócz istniejących maja powstac szlaki pokazujace znane i mniej znane a bardzo ciekawe dziwy tamtejszej przyrody.

 

Ciekawe zabytki Doliny Wisłoka

Oprócz pieknych, częsciowo zachowanych w gęstwinie lasów pozostałości łemkowskich: cmentarzy i krzyżach przydroznych - cmentarz w Surowicy, cmentarz i dzwonnica oraz kapliczka na Polanach Surowicznych i, Krzyż przydrozny w Wernejówce, Cmentarz na Zawojach, Cmentarz w Wisłoczku i kilku jeszcze zachowanych tu i uwdzie połemkowskich kamiennych piwnic warto zobaczyć inne zabytki.

Besko

Zabytkowy kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Besku i kompleks plebański

Na teren kościoła wchodzimy przez zabytkową XIX-wieczną dzwonnicę. Jest to drugi wzniesiony w Besku kościół (pierwszy, wybudowany na przełomie XVI i XVII wieku po przeciwnej stronie rzeki na tzw. „Kościelisku" istniał krótko). Zgodę na jego budowę wydał 14 stycznia 1755 r. król August III, przychylając się do prośby starosty sanockiego Jerzego Wandalina Mniszcha. W tym samy roku kościół został konsekrowany.
Jest to niewielki późnobarokowy drewniany (jodła) budynek konstrukcji zrębowej na kamiennej podmurówce, orientowany, zewnątrz i wewnątrz oszalowany, pokryty dwuspadowym dachem, pierwotnie gontowym, obecnie pokrytym blachą. Nad dachem u drzwi wejściowych niewielka wieżyczka z krzyżem, a nad prezbiterium sześcioboczna sygnaturka również zwieńczona krzyżem. Trzeci krzyż stanowi zakończenie prezbiterium od wschodu. Do obu stron prezbiterium przylegają niewielkie przybudówki: z lewej zakrystia, a z prawej kaplica. Po lewej stronie nawy dobudowano boczny przedsionek. Trójnawowa wewnątrz budowla pokryta jest bogatą polichromią ze ściennymi i sufitowymi malowidłami; w prezbiterium ołtarz z 1889 r. i barokowa ambona, w ołtarzu bocznym kamienna chrzcielnica z XVIII w. Najcenniejszymi zabytkami są: mszał rzymski z jedenastoma miedziorytami, wydany w drukarni Baltazara Moreti w Antwerpii w 1680 r., świecznik na paschał i naczynia liturgiczne z pocz. XVII w. oraz szaty liturgiczne z XVIII w.
Obok kościoła, po lewej, zabytkowy spichlerz plebański z pierwszej połowy XIX w. Za kościołem przy drodze stary, blisko 250-letni cmentarz. Z dochowanych zabytkowych nagrobków warto obejrzeć stojący blisko muru (po prawej) obelisk z 1852 r. w kształcie kamiennej kolumny zwieńczonej żelaznym krzyżem.

Wzgórze „Zamczysko" w Mymoniu

Na wzgórzu 333 -tzw. „Zamczysko" stosunkowo płaskiej , wznoszącej się 30 m nad poziomem rzeki. 3,5 tysiąca lat temu istniała osada kultury łużyckiej (przełom epoki brązu i żelaza), najdalej wysunięta na południe. W VIII - X w. powstało tu słowiańskie grodzisko obronne, zajmujące całą powierzchnię wzgórza; rychło jednak zostało zniszczone. Nazwę wiąże się z niewielkim zameczkiem, wybudowanym około XIV - XV w., z którego zachowały się resztki fortyfikacji (dziś trudno czytelne w terenie) w postaci fragmentu wału kamienno-ziemnego, broniącego dojścia od strony zachodniej oraz bardzo już niewyraźne ślady budynków mieszkalnych. Prawdopodobnie była to pograniczna warownia, strzegąca dróg komunikacyjnych i handlowych (szlaku z Węgier na Ruś).

Wzgórze Cerkiew z cerkwiskiem

Od budynku urzędu gminy szerokie kamienne schody wiodą prosto na wzniesienie, na którym do 1953 r. stała przepiękna drewniana cerkiew pw. Narodzenia Bogurodzicy, zbudowana w 1881 r. Był to trójdzielny drewniany budynek pokryty początkowo gontem, a później blachą. Na dachu były dwie wieże. Wewnątrz był bogato zdobiony ikonostas. Na polecenie władz powiatowych w Sanoku w 1953 r. cerkiew została rozebrana; zniszczono w ten sposób niezwykły zabytek, który poza funkcją sakralną, rzyciągałby zaklętym w drewnie pięknem przejeżdżających drogą turystów. Dziś na tym miejscu stoi krzyż (dawne wyposażenie cerkwi i ocalały z okupacji dzwon zabrała ze sobą repatriowana ludność unicka). Wokół cerkwi znajduje się częściowo odrestaurowany, otoczony starymi drzewami cmentarz. Na dole przy wejściu na kamienne schody ustawione są dwa pomniki: prawy -wyobrażający Chrystusa i lewy - przedstawiający Matkę Bożą. Z wzgórza cerkiewnego roztacza się przepiękny widok na wijący się u dołu Wisłok, a dalej na pasmo Bukowicy i Dzia łu w Beskidzie Niskim.

Folwark

Nie wiadomo, kiedy w Besku zbudowano pierwszy drewniany budynek dworski, mogło to być jeszcze w końcu XVIII w. Ówczesny dwór, którym opiekowała się straż dworska, spełniał zarazem rolę domku myśliwskiego, dla kończących polowanie właścicieli okolicznych wsi. Około połowy XIX w. na miejscu pierwszego dworu stanął drugi, czworoboczny, częściowo murowany budynek dworski, którego dach pokryto gontem. Dwór wewnątrz był dosyć przestronny - znajdował się tam duży salon, jadalnia, trzy pokoje oraz kuchnia. W jednym z pokojów była duża biblioteka, starsi ludzie pamiętają także cenne obrazy i stojącą zbroję. Przed gankiem umiejscowiono kwiatowy gazon, a wokół zabudowań rozciągał się park ze starymi dębami, jesionami i bukami. Obok dworu stały, istniejące do dnia dzisiejszego, zabudowania folwarczne, w których mieszkało kilkunastu fornali wraz ze swymi rodzinami. Dwór, czworaki i park opasany był murem - w jego murze od strony kościoła znajduje się kapliczka św. Floriana z gnomonem -zegarem słonecznym.

Dom zakonny sióstr Felicjanek

4 listopada 1880 roku proboszcz w Beska, ks. Ludwik Fleischmann (Flajszman), w testamencie, zapisał Zgromadzeniu Sióstr Felicjanek sumę 5700 złotych reńskich w celu założenia w Besku ochronki dla małych dzieci i obsługi chorych w parafii. Pieniądze ofiarowane przez księdza Fleischmanna były niewystarczające na wybudowanie domu i utrzymanie sióstr, dlatego książę Władysław Czartoryski i Antoni Gniewosz (dzierżawca dóbr Beska) wybudowali wspólnym kosztem na tak zwanym Zakąciu w Besku murowany piętrowy dom z kaplicą. Pierwsze felicjanki przywiozła do Iwonicza i do Beska matka M. Magdalena Borowska ze swoją radną, siostrą M. Anielą Jeziorańską pod koniec września 1883 roku, a wkrótce dojechały jeszcze dwie siostry. Gniewoszowie wraz z księdzem kanonikiem Franciszkiem Stankiewiczem, proboszczem miejscowym obrządku łacińskiego, starali się od 1884 roku otworzyć w Besku szkołę żeńską pod kierownictwem felicjanek. Praca sióstr na rzecz środowiska była wielokierunkowa. Siostry prowadziły szeroko zakrojoną opi ekę nad chorymi mieszkańcami wsi. Bez względu na porę dnia i nocy spieszyły z pomocą wszędzie tam, gdzie ktoś zgłaszał taką prośbę. Kolejną dziedziną pracy było prowadzenie żłóbka dla dzieci matek pracujących. Siostry prowadziły również przedszkole mieszczące się w drewnianym budynku, jak to ma miejsce do chwili obecnej.

Opracowanie tekstu i fotografie Mariusz Kościelny

Źródła tekstów:

Wikipedia, PolskaNiezwykła.pl, Gmina Besko, Pracownia na rzecz wszystkich istot, odyssei.com społeczność podrózników, Odrzechowa

Galerie:

• Wisłok w Surowicy >>>>
• Wisłok w Wernejówce >>>>
• Wisłok w Puławach Dolnych >>>>
• Jar Wisłoka w Rudawce Rymanowskiej >>>>
• Wisłok w Rudawce Rymanowskiej >>>>
• Zbiornik w Sieniawie >>>>
• Jar Wisłoka w Mymoniu >>>>
• Pałac lodowy w Rudawce Rymanowskiej >>>>
• Zimowy spacer wzdłuż Wisłoka z Pastwisk do Rudawki Rymanowskiej >>>>>
• Zimowy spacer wzdłuż Wisłoka z Rudawki Rymanowskiej do Puław Dolnych >>>>>
• Zimowy spacer wzdłuż Wisłoka z Puław Dolnych do Wernejówki >>>>>